توسعه مدل بهسازی شبکه های آبیاری با رویکرد دینامیک سیستم ها

ارزیابی سامانه های متداول آبیاری نشان داده است که عملکرد اغلب آنها به دلایل مختلفی از جمله نقص در طراحی و اجرا، عدم نگهداری و تعمیرات مناسب و فقدان مدیریت شایسته پایین تر از حد انتظار می باشد. ضعف عملکرد، محدودیت منابع و همچنین قدمت اغلب شبکه های آبیاری دنیا ضرورت توجه به بهسازی آنها را ایجاب می کند. پیچیدگی مسئله بهسازی شبکه های آبیاری نیازمند یک ساختار نظام مند است که در آن باید تصمیم گیری های همه جانبه و آینده نگر صورت گیرد. رویکردهایی که تاکنون در شبکه های آبیاری برای بهبود عملکرد مورد بررسی قرار گرفته اند عموما به ارزیابی وضع موجود و ارائه راهکارهای بهبود بدون توجه به تعامل بین اجزای مختلف شبکه و رفتار درازمدت آنها پرداخته اند. در این رویکردها به دلیل عدم توجه به ساختار و نظام جامع حاکم بر بهسازی شبکه های آبیاری، بهبود عملکرد شبکه ها مطابق با اهداف و انتظارات حاصل نشده است. رویکردی که در این تحقیق جهت بهسازی شبکه های آبیاری مورد توجه قرار گرفته است بررسی مسئله با علم دینامیک سیستم ها(system dynamics) می باشد. در این مدل با بررسی همزمان عوامل موثر بر و تاثیرپذیر از بهسازی و با در نظر گرفتن ساختارهای حاکم بر شبکه های آبیاری، درک واقع بینانه تری از رفتار شبکه ها به دست می آید و امکان مطالعه بازخوردهای تغییرات این عوامل روی سایر اجزای شبکه وجود خواهد داشت. هدف اصلی از این پژوهش تدوین نظام جامع بهسازی شبکه های آبیاری با رویکرد دینامیک سیستم هاست. برای این منظور دینامیک های غالب حاکم بر بهسازی شبکه های آبیاری شناسایی شده اند. در این راستا پرسشنامه هایی تهیه شده و در تعدادی از شبکه های آبیاری کشور شامل شبکه های قزوین، سفیدرود و فومنات، دز، زاینده رود، زرینه رود و مغان همراه با مصاحبه حضوری با مسئولین شبکه ها تکمیل گردیده است. مبنای اصلی در انتخاب شبکه های مورد بررسی پوشش دادن کامل به انواع اقدامات بهسازی فیزیکی و مدیریتی، وجود انواع نظام مدیریت بهره برداری و روش های مختلف تحویل و توزیع در شبکه های مذکور بوده است. پرسشنامه با درنظر گرفتن کلیه ذینفعان در شبکه های آبیاری طراحی شده و معیارهای عملکرد مطلوب از دیدگاه مسئولین اجرایی، مدیر شبکه، بهره بردار و زارع مورد توجه قرار گرفته است. بر اساس تعاریف منتخب برای شاخص های مطلوبیت (راندمان، کفایت، عدالت، پایداری و انعطاف پذیری) پرسشنامه ها، مصاحبه های حضوری و رویکردهای موجود به بهسازی شبکه های آبیاری در شش شبکه مزبور مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است. با توجه به نتایج حاصله و تجربیات کسب شده جدید در دوره کوتاه مدت تحقیقاتی در سازمان یونسکو در کشور فرانسه، دینامیک های غالب و الگوهای رفتاری مشکل ساز در شبکه های آبیاری و متغیرهای موثر بر هریک از شاخصهای ارتقای مطلوبیت شناسایی گردید، و براساس آن مدل مفهومی حاکم بر شبکه های آبیاری و مدل شبیه سازی بهسازی شبکه آبیاری قزوین توسعه یافته است. در ادامه تحقیق گزینه های مناسب با توجه به اثرات درازمدت آنها در آینده، برای ارتقای مطلوبیت پیشنهاد شده است. بدین ترتیب مدل مفهومی توسعه یافته برای کلیه شبکه های آبیاری قابل استفاده می باشد، علاوه بر آن اگرچه مدل کمی برای شبکه قزوین توسعه یافته اما روش توسعه آن برای سایر شبکه ها قابل توصیه می باشد.